Restauracija džamije Huseina kapetana Gradaščevića u Gradačcu, jedinstvenog nacionalnog spomenika BiH čiju ljepotu, kako je upisano u njenom kronogramu “nije vidio ni onaj koji je puno putovao”, privodi se kraju. Tokom posljednjeg rata oštećena joj je samo munara, tačnije šerife na munari.
Glas o njenoj posebnosti provlači se kroz desetljeća prvenstveno po tome što je pokrovitelj za njenu izgradnju bio istaknuti bosanski general i veliki vakif Husein kapetan Gradaščević, čija na daleko poznata kula dominira pejzažom Gradačca.
Restaurator i konzervator djela umjetnosti te povremeni profesor na specijalističkim kursevima i univerzitetima Nihad Čengić podsjeća u razgovoru za Fenu da je džamija Husein kapetana Gradaščevića izgrađena 1826. godine, te je pretposljednja džamija izgrađena u vrijeme osmanske vlasti.
Njen arhitekta ili autor objekta, kako kaže Čengić, imenovan je kao “Alim šestara” jer je ime nepoznato – sve je projektovao na bazi savšenog kruga i trougla, a graditelji su bili Bosanci.
“Alim šestara”, navodi Čengić, radio je i projekte za Huseinovog oca i brata, proširio utvrđenje te uradio kulu. U narodu poznata kao Husejnija džamija, kvadratne je osnove, po uzoru na Ka’bu, ali i kupolu, po uzoru na Bejtu-l ma’mur, nebesku Kabu.
Ono što je povezuje sa heleinstičko-grčkom arhitekturom jeste prostilus, tip helenističkog trijema.
– Džamija je posebna i apsolutno autentična, jer očigledno arhitekta džamije nije imao uvida u umjetničke trendove tog vremena, nije puno putovao, te sve što je napravio na džamiji izraz je sopstvenog senzibiliteta za lijepo, dostojanstveno, skladno – kaže Čengić.
Džamija je kroz istoriju bila obnavljana nekoliko puta, tako da je njen originalni, estetski aspekt bio potpuno nepoznat. No, tokom sadašnje restauracije čišćenjem materijala došlo se do originalnog sloja.
– Našli smo fragmente kompletne kur’anske sure “Feth-Pobjeda” ili četiri i po stranice Kur’ana ispisane u jednom vijencu. Našli smo naslikanu paukovu mrežu sa zvijezdama, nacrtana stabla i plodove. Onda smo na osnovu tih fragmenata koje smo konzervirali i restaurirali, povezivali i rekonstruirali ukupnost njene kompozicije – ustvrdio je Čengić.
On podvlači da je to jedina džamija koju poznaje, a tim se poslom bavi 30 godina, da je ornamentirana razdjelom na sedam nivoa horizontalno. Obično se ukrašava oko prozora, što je klasično, stereotipno ukrašavanje, dok je u ovoj džamiji taj segment potpuno autentičan.
Tokom restauracije s objekta je skinuto oko 4,5 tone gipsa, betona i drugih materijala koji su se taložili tokom obnova.
– Radimo četiri godine u sezonskim intervalima. Sada završavamo radove, a preostalo je još da se uradi rekonstrukcija mimbere koja je izgorila. Nema originalne, te je rekonstruiramo da bude kompatibilna sa ostalim segmentima džamije – navodi Čengić.
Po završetku aktuelnih radova, preostaje da se postave lusteri, čime će enterijer biti kompletiran. Također, u planu je realizacija niza intervencija na spoljašnjosti džamije.
– Restauracije su kulturološki proces, jer ništa nije vječno, ali kultura generacije je da prenese na sljedeću generaciju što autentičniju ostavštinu, jer je ona ogledalo nas. U Gradačcu je bilo više kulture i umjetnosti u 19. stoljeću nego danas – mišljenja je Nihad Čengić koji trenutno živi i radi u Bolonji.
Glavni imam MIZ Gradačac profesor Nusret ef. Kujraković, autor anala “Vakuf Husein-kapetana Gradaščevića”, ističe za Fenu da se iz zahvalnosti za ono što su učinili za Gradačac, a da bi se sačuvala uspomena na Husein-kapetana i gradačačke kapetane Mehmeda, Osmana i Murata, u džamiji Husejniji sačuvala višestoljetna tradicija – petkom poslije džuma namaza, mujezin uči tekst na turskom jeziku kojim se džemat poziva da kapetanima prouči Fatihu.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH 2004. godine proglasila je “Graditeljsku cjelinu –Husejnija (Husein-kapetana Gradaščevića) džamija u Gradačcu” nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Taj vjerski objekat predstavlja dio jedinstvenog gradačačkog kulturno-historijskog kompleksa, koji čine džamija, abdesthana, biblioteka, harem sa nišanima i ulazne kapije. U džamijsko dvorište ulazi se kroz dvije kapije. Tu nedostaje i Sahara kula.
Karakteristična je po oktagonalnoj kupoli i izrazito visokoj munari (25 metara). Ima kameno postolje i tijelo ozidano opekom, a na visini od 24,30 metara nalazi se šerefe munare sa bogatim dekoracijama.
Iz Komisije su potvrdili da portal džamije predstavlja jedan od njenih najreprezentativnijih dijelova. Čini ga kameni okvir izvučen iz mase zida. Vrh portala nije završen ravnom linijom, nego se ona talasasto penje prema sredini kompozicije. Neki istraživači ovakav završetak i dekoraciju portala povezuju sa uticajima baroka na graditelje ove džamije.
Mihrab je izrađen od kamena i, uz portal, predstavlja najreprezentativniji dio džamije. Prvi imam džamije Huseinije bio je mula Murat ef. Sadiković, godine 1830.
Husein kapetan Gradaščević, znan u narodu kao Zmaj od Bosne, bio je general koji se borio za bosansku autonomiju u Osmanskom carstvu. Rođen je 31. augusta 1802. godine u Gradačcu, a umro 17. augusta 1834. godine u Istanbulu, gdje je ukopan na mezarju Ejjub.
Dobrima iz svoga vakufa Husein kapetan Gradaščević je dao izuzetan, neprocjenjiv doprinos u razvoju obrazovnog, kulturnog i vjersko-prosvjetnog života muslimana u Gradačcu i okolini.
RTV Slon/Fena
