Tuzla – hiljadama godina star grad, danas, treći po velični grad u Bosni i Hercegovini, Tuzla – grad koju je gradila i razgradila njena industrija. I sol! Sudbinski vezani – sol i ljudi: svjedoci su vremenima koja su prošla i vremenu koji dolazi. Jer, stoljećima dugoj – nekontrolisanom eksploatacijom slanice koja je svoj vrhunac dobila 70-tih godina prošlog stoljeća uslijedio je početak tonjenja grada.
Još od svog postanka, koje kako historičari kažu seže do mlađeg kamenog doba, Tuzla je važila za mjesto u kojem su isto vrijeme i vrlo skladno postojale različite kulture, običaji, narječja i naglasci, te narodi i narodnosti.
Ostalo je zapisano da su prema popisu iz 1910. godine u Tuzli, između ostalih, živjeli i Nijemci, Česi, Mađari, Poljaci, Slovaci, Rusi, Španjolci, Slovenci, Rumuni, Židovi. Podaci govore da je i tuzlansko naselje Kreka u kojem je živjelo preko 20 nacija vrlo često označavano kao Evropa u malom, dok su se, šetnjom tadašnjom Tuzlom mogli čuti skoro pa svi jezici svijeta.
I danas, u Tuzli posebno ljeti – možete čuti različite jezike i narječja, ponajviše zahvaljujući brojnim Tuzlankama i Tuzlacima raseljenim diljem svijeta i Panonskim jezerima, ali i želji da se ovaj grad iz svoje industrijske prošlosti transformiše u turističku budućnost.
Kulturno historijsko i graditeljsko naslijeđe u Tuzli
Od kamenog doba, preko sojenica, Drvengrada, utvrda iz srednjovjekovne Bosne, otomanskih konaka, austrougarskog– baroka i romantizma do socijalizma – neoklasicizma i realizma, današnjeg tranzicijskog kapitalizma – svaki period, svi stilovi mijenjali su izgled grada. I dan danas, Tuzla se može pohvaliti da u sebi krije kulturno historijske spomenike – objekte nacionalnog značaja, upisane na listu spomenika koji bi trebali biti pod zaštitom države. No, mnogo je veći broj onih – koji su radi slijeganja tla zbog prekomjernog izlučivanja soli, iz Tuzle, ali ne iz sjećanja njenih ljudi, ne iz priča koje se prenose sa koljena na koljeno, ne sa fotografija – zauvijek nestali. Da danas postoje bili bi, baš kao što u dokumentima, fotografijama i arhivima jesu – vrijedno europsko naslijeđe.
Graditeljski simboli Tuzle
Danas, reprezentativne graditeljske simbole Tuzle možemo dijeliti u tri cjeline – objekte koji su u dobrom stanju i predstavljaju simbole kulturnog naslijeđa Tuzle. Drugu čine objekti koji su zbog posljedica slijeganja bili porušeni, ali su zbog velikog značaja i obnovljeni. Treću skupinu čine objekti koji su porušeni i na čijem mjestu su izgrađeni neki novi objekti ili su pretvoreni u zelenu površinu.
Među sačuvanim objektima između ostalih su: Hastahana, Most s kipovima, Srpska pravoslavna crkva (Hram Uspenja Presvete Bogorodice), Turalibegova (Poljska) džamija. Porušeni objekti, a koji su nekada bili simboli Tuzle su, između ostalih, Austrijska pošta/Narodna biblioteka, Velika gimnazija, Hotel “Bristol” i hotel “Grand”, zgrada Behrambegove medrese, zgrada Općine….
Među provbitno porušenim pa nakanadno obnovljenim objektima ističu se Čaršijska (gradska) česma, zgrada Barok i Katolička crkva. Uzmimo zgradu Barok za primjer – jedan od razloga zbog kojih je srušena prvobitna zgrada upravo je prodiranje slanice u temelje i ciglu zgrade zbog koje je toliko stradala da je jedina opcija bila da se sruši do temelja.
Ili „Hastahana“ – zgrada prve tuzlanske bolnice još uvijek postoji, nacionalni je spomenik BiH, ali je u potpunosti devastirana – pitanje je vremena kada će i ona biti nepovratno izgubljena, poput Austrijske pošte ili Velike gimnazije.
Izgubljeno europsko arhitekturno blago
Divno bi bilo da možemo prošetati Tuzlom, kakva je nekad bila. Možda ne možemo napraviti stvarne korake, ali možemo zamisliti kako bi Tuzla izgledala da se na svoja mjesta vrate objekti koji su nekad postojali. Idemo probati!
Velika Gimnazija u Tuzli
Otvorena 1899. godine.
Zbog fenomena slijeganja terena u urbanom dijelu Tuzle zgrada trajno oštećena.
Potpuno srušena 1966. godine.
◾️ U video prilogu korištene fotografije koje nam je ustupio kolekcionar i istraživač Zoran Tarade, te video arhiva RTV Slon Tuzla.
Velika Gimnazija u Donjoj Tuzli (Tuzli) je otvorena 12.9.1899. godine, a u novo izgrađenom objektu gimnazije nastava je počela 1905. godine. Zgrada Gimnazije je bila prvi objekat koji su Cordignano i Candotti projektovali (i gradili) u Tuzli. Prve školske 1899/1900. godine upisana su dva odjeljenja prvog razreda, a u punom kapacitetu škola je počela sa radom septembra školske 1906/07. godine.
Dvospratna zgrada se sastojala iz glavne zgrade gimnazije i fiskulturne dvorane, a bila je ograđena ornamentnom željeznom ogradom sa betonskim širokim stubovima. U kasnijem periodu, vjerovatno iza 1945. godine, ograda je uklonjena prvenstveno zbog potrebe gradnje saobraćajnice ispred same škole do Skvera.
Zbog fenomena slijeganja terena u urbanom dijelu Tuzle, došlo je do trajnih oštećenja na objektu, i zgrada Velike Gimnazije je potpuno porušena 1966. godine. Objekat fiskulturne dvorane je zadržan sve do 2008. godine, kad je zbog dotrajalosti porušen.
Zgrada okružne pošte
Objekat izgrađen 1901. godine.
Pored zgrade „Barok“ prema ocjeni stručnjaka smatra se da je bila arhitektonski najznačajniji objekat u Tuzli. Objekat je građen na prostoru intenzivnog slijeganja tla što dovodi do znatnih oštećenja objekta.
Nakon iseljenja biblioteke, započela je rekonstrukcija objekta, da bi 1992. godine rekonstrukcija bila zaustavljena zbog početka ratnih dešavanja u BiH. Objekat je od prekida rekonstrukcije u fazi rapidnog propadanja, potpuno je zapušten i više nema funkciju.
U novembru 2015. godine zgrada je srušena.
◾️ U video prilogu korištene fotografije koje nam je ustupio kolekcionar i istraživač Zoran Tarade, te video arhiva RTV Slon Tuzla.
Zgrada Okružne pošte je izgrađena 1901. godine za vojne potrebe, a investitor je bila “Zemaljska uprava pošte, telefona i telegrama u Bosni i Hercegovini”. Raskošnu fasadu zgrade, bogatu arhitektonskim detaljima karakterističnim za 19. stoljeće, prema projektu inžinjera Vilhelma Dvoržaka, izgradilo je građevinsko preduzeće „Kordinjano i Kandoti”. Prema mišljenju mnogih arhitekata prvobitna zgrada Okružne pošte u Tuzli, smatra se da je, pored zgrade Barok, arhitektonski najznačajniji objekat u gradu Tuzli iz perioda uprave Austro-Ugarske.
Objekat je izgrađen od pune opeke, međuspratna konstrukcija je drvena sa ojačanim armirano-betonskim gredama, krov je od crijepa viševodan, a fasada je od maltera. Unutarnje stepenice za sprat su 145 betonske sa teraco dekoracijom i kovanom željeznom ogradom. Fasada je raskošna i bogata arhitektonskim detaljima koji su karakteristični za period Austro-Ugarske.
Kapiteli stubova rađeni su po modelu dorskog i jonskog stila, što je uz upotrebu timpanona i lukova česta pojava na velikom broju objekata rađenih u periodu od 1880. godine. Zgrada je zadržala svoju namjenu 45 godina, kad se pošta premjestila u novu zgradu. Od 1947. godine do kraja 1980. godine, prvobitna zgrada Okružne pošte je mijenjala namjenu, a najduže je u njoj ostala Narodna biblioteka Tuzla.
Obzirom da je objekat građen na prostoru intenzivnog slijeganja tla, uzrokovano eksploatacijom ležišta soli, došlo je do znatnih oštećenja objekta, i biblioteka je preseljena na drugu lokaciju u drugi objekat. Nakon iseljenja biblioteke, započela je rekonstrukcija objekta, da bi 1992. godine rekonstrukcija bila zaustavljena zbog početka ratnih dešavanja u BiH. Objekat je od prekida rekonstrukcije u fazi rapidnog propadanja, potpuno je zapušten i više nema funkciju. U novembru 2015. godine zgrada je srušena.
Hotel Bristol
Zgrada izgrađena 1906. godine.
Smatra se da je riječ o nadaleko najljepšem i najbolje opremljenom hotelu tog doba.
Hotel je konsifikovan 1941. godine a srušen 1961. godine.
◾️ U video prilogu korištene fotografije koje nam je ustupio kolekcionar i istraživač Zoran Tarade, te video arhiva RTV Slon Tuzla.
Nekadašnji hotel “Bristol” izgrađen je 1906. godine. Bio je nadaleko najljepši i najbolje opre
mljen hotel, tvrde historičari, tada na Balkanu: sa prostranom kafanom, kino salom, bilijar salom, ljetnom i zimskom – zatvorenom baštom – kafanom sa restoranom u kojoj su gostovali umjetnici, mađioničari i slične umjetničke tačke. Bašta hotela bila je ograđena drvenom ogradom i pošljunčana crvenim kamenom. Hotel je u to to vrijeme imao i lifotove, osobne i teretne te centralno grijanje. Hotel “Bristol” svojevremeno je promjenio ime u Hotel “Beograd”. Hotel je konfiskovan 1941. a srušen 1961 godine. Kasnije, u drugom dijelu grada izgrađen je i novi hotel Bristol, koji je također srušen, a na njegovom mjestu danas je najvisočiji objekat u Tuzli, Hotel “Mellain”.
Zgrada stare Općine
Zgrada izgrađena 1937. godine sa svojstvom raritetnog spomenika kulture umjetnićkog pravca „evropska moderna“.
Objekat se nalazio u zoni slijeganja terena.
Iako je bila raritetni spomenik kuture nikad nije proglašena nacionalnim spomenikom kulture, jer kako je tada navedeno, nije postojala mogućnost da se restaurira.
Zgrada je u potpunosti srušena u septembru 2015. godine.
◾️ U video prilogu korištene fotografije koje nam je ustupio kolekcionar i istraživač Zoran Tarade, te video arhiva RTV Slon Tuzla.
Jedan od rijetkih objekata u Tuzli koji je do rušenja opstao u izvornom pojavno-gabaritnom stanju bio je objekat „Stara općina“. Svojim vremenskim datiranjem i osebujnim i rijetkim primjerom graditeljskog stila kome pripada imao je svojstvo raritetnog spomenika kulture umjetničkog pravca „Evropska moderna“. Objekat Stare općine, nastao 1937. godine po svojim evidentiranim graditeljskim vrijednostima predstavljao je jedinstven estetski fenomen modernističkog kreiranja između dva svjetska rata. Svojom pravilnom simetričnom voluminoznošću djelovao je monumentalno i superiorno, šaljući sa svojih izbočenih galerijskih mansardi nijeme poruke tuzlanske prošlosti. Naročitu atraktivnost objekta činilo je njegovo ulazno dvorazinsko pročelje koje u dvostrukoj formi izbija iz zidne mase cijelom visinom objekta. Središnji dio, gdje je i portalni segment, obogaćen je bikolonadnim trijemom, a stubovi bogatih dimenzija naglašali su značaj prilaza i ulaska u ovaj adminstrativno-upravni objekat. Na vrhu zgrade je bio sat, a zadnjih nekoliko godina prije rušenja na frontalnom dijelu zgrade je bio postavljen ekran sa podacima o kvalitetu zraka. Pored gradske uprave, u objektu, u prizemlju su bili i prostori drugih namjena kao što je kancelarija crvenog križa, frizer i neke općinske službe. Objekat nije mijenjao namjenu, a obzirom da se nalazio u zoni slijeganja terena, njegova funkcionalnost je postala ograničena oštećenjima i deformitetima koji nisu mogli biti sanirani. Sve službe iz zgrade su potpuno iseljene 2003. godine, a zgrada je u potpunosti srušena u septembru 2015. godine. Iako je bila raritetni spomenik kuture nikad nije proglašena nacionalnim spomenikom kulture, jer kako je tada navedeno, nije postojala mogućnost da se restaurira.
Apel za sanaciju i restauraciju objekata koji još uvijek nisu urušeni
Makar na čas, prošetali smo starim tuzlanskim ulicama, između građevina koje su jednostavno nestale, neke se urušile, neke samo potonule. Vremena koja su bila vratiti se ne mogu, ali arhitektura koju smo imali i koja nam je ostala u uspomena, kao i ona koju danas imamo, zauvijek će predstavljati jedinstveno europsko naslijeđe. Tonjenje grada je zaustavljeno, no zbog razvoja industrije, ožiljke nosimo na svom kulturno historijskom naslijeđu. Cijena je previsoka, čini se. Za gerencije koje dolaze, potrudimo se da bar objekte koje još uvijek imamo poput Hastahane ili zgrada u užoj staroj jezgri (koje su gradili Kordinjano i Kandoti početkom 1900. – tih), a koje svjedoče o stilovima urbanog življenja restauriramo i sačuvamo kao važan element kolektivnog identiteta i europskog naslijeđa u srcu Bosne i Hercegovine.
◾️ Za pripremu teksta korišteni su podaci i fotografije različitih autora u vlasništvu ili objavljene u različitim publikacijama, Zavod za zaštitu i korištenje kulturno historijskog i prirodnog naslijeđa TK, Arhiv TK i Facebook grupe “Tuzla – povratak u prošlost”, te svjedočenja starijih Tuzlaka (fotografije je najvećim dijelom sakupio, sistematizirao i obradio kolekcionar i istraživač gospodin Zoran Tarade koji nam je iste ustupio pa se njegovoj ljubaznosti i zahvaljujemo).
◾️ Produkciju ove priče podržala je Tomson fondacija, kao dio projekta Kultura i kreativnost za Zapadni Balkan (CC4WBs). Priča je kreirana uz finansijsku podršku Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost autora i ne predstavlja nužno stavove Evropske unije.
